Περίληψη:

Το άρθρο αναδεικνύει καλλιτεχνικές πρακτικές που ασκούν κριτική στο οικολογικό αποτύπωμα της εξάρτησης των ανθρώπινων κοινωνιών από την τεχνολογία. Με την μορφή της τεχνοουτοπίας ή του τεχνοσκεπτικισμού, τα έργα που παρουσιάζονται, αξιοποιούν κριτικές θεωρίες και πειράματα για την σύνδεση των μηχανών με το περιβάλλον. Επιπλέον, το συγκεκριμένο άρθρο στοχεύει να αναδείξει μια σειρά από καλλιτεχνικές πρακτικές που θέτουν υπό διαπραγμάτευση ή υπό αμφισβήτηση, την δυνατότητα των μηχανών να παράγουν λύσεις σε οικολογικά και κοινωνικά ζητήματα. Για τους καλλιτέχνες που θα εξετάσουμε, η τεχνολογία και η περιβαλλοντική καταστροφή είναι αλληλένδετα ζητήματα με σύνθετες προεκτάσεις, ενώ η κρισιμότητα του προβλήματος δεν είναι απαραίτητα ορατή. Τα έργα που θα αναλύσουμε, καταλήγουν σε αρκετά πρωτότυπες προτάσεις επαναδιαπραγμάτευσης και επανεφεύρεσης της σχέσης ανθρώπων, μηχανών και φυσικού περιβάλλοντος.

1. Έξυπνα έμβια και άβια όντα

« Τι θα γινόταν αν, αντί να μας αντικαταστήσει, η Τεχνητή Νοημοσύνη (ΤΝ) ήταν εδώ για να μας διδάξει πώς να συνεργαζόμαστε, να σκεφτόμαστε και να φροντίζουμε μορφές νοημοσύνης διαφορετικές από τη δική μας; (Αν η ΤΝ ήταν εδώ) για να αμφισβητήσει τον ανθρωποκεντρισμό που μας οδήγησε σε αυτήν την κρίση εξαρχής και να μας προτείνει διεξόδους από αυτήν; Αυτό είναι ίσως, το μεγαλύτερο δώρο που μπορούν να μας προσφέρουν οι τεχνολογίες μας: έναν νέο τρόπο να βλέπουμε, που μας επανασυνδέει με τον φυσικό κόσμο γύρω μας¹».
James Bridle.

Με αυτά τα λόγια ο καλλιτέχνης και τεχνολόγος James Bridle, προτείνει να σκεφτούμε τις έξυπνες μηχανές περισσότερο ως μια δυνατότητα και μια ευκαιρία, παρά σαν μια απειλή. Σε μια σειρά από ραδιοφωνικές εκπομπές για τον σταθμό BBC4, υπό τον τίτλο «New Ways of Seeing» (Νέοι τρόποι θέασης), ο καλλιτέχνης προτείνει στο τελευταίο επεισόδιο να κατανοήσουμε την ΤΝ ως μια δυνατότητα σύνδεσης με διαφορετικού τύπου νοημοσύνες. Στο podcast του, ο James Bridle θέτει υπό αμφισβήτηση την κυριαρχία των ανθρώπων πάνω στη φύση και πάνω στις μηχανές, ενθαρρύνοντας μια σχέση που στηρίζεται περισσότερο στην αμοιβαία φροντίδα παρά στην εκμετάλλευση.

Σε μια αντίστοιχη λογική, το ντοκιμαντέρ World Brain των Γάλλων ψηφιακών καλλιτεχνών Stephane Degoutin και Gwenola Wagon του 2015, είναι ένα εξαιρετικό παράδειγμα κριτικής και επανεφεύρεσης της σχέσης ανθρώπων και μηχανών². Πρόκειται ταυτόχρονα για ένα κινηματογραφικό δοκίμιο, μια εγκατάσταση και έναν διαδικτυακό χάρτη, που προτείνει να ξανασκεφτούμε τις ιεραρχίες που οριοθετούν την αλληλεπίδραση και την επικοινωνία μας με τις μηχανές και το φυσικό περιβάλλον. Με αφετηρία εικόνες που βρέθηκαν στο διαδίκτυο και αποσπάσματα που κινηματογραφήθηκαν ειδικά για το συγκεκριμένο έργο, η ταινία World Brain προτείνει μια μη-γραμμική ιστορία της αρχαιολογίας και της φουτουρολογίας του διαδικτύου.

Η ταινία υποστηρίζει το επιχείρημά της μέσα από μια ανατρεπτική εμπειρία: αναζητώντας εναλλακτικούς τρόπους ζωής για την επιβίωση της ανθρωπότητας, μια ομάδα καλλιτεχνών, ερευνητών, επιστημόνων και φιλοσόφων-νομάδων αποφασίζει να εγκαταλείψει τον πολιτισμό και τις ανέσεις του για να ζήσει στο δάσος. Έχουν στη διάθεσή τους μόνο μια σύνδεση στο διαδίκτυο μέσω Linux. Σκοπός του καταυλισμού που δημιουργήθηκε για τις ανάγκες της ταινίας του World Brain ήταν ο άνθρωπος, το δάσος και το δίκτυο να διασυνδεθούν με αμοιβαίο προγραμματισμό. Αντλώντας έμπνευση από λαογραφικές και ψευδοεπιστημονικές ιστορίες (όπως ο γαλβανισμός, ο ζωικός μαγνητισμός ή η δεξαμενή Mesmer), η ταινία εξερευνά τις δυνατότητές μας να συνδεθούμε με το φυσικό περιβάλλον, δοκιμάζοντας διάφορες θεωρίες και τεχνολογίες σύνδεσης. Κατά τη διάρκεια της ταινίας, ορισμένοι καλλιτέχνες προτείνουν εργαστήρια ή πειράματα στα μέλη του καταυλισμού, όπως ο Martin Howse, που παρουσιάζει το πρότζεκτ του «Το ίντερνετ της γης» (Howse, Sketches for an earth computer), ένα πείραμα σύνδεσης μεταξύ της γης, του κώδικα και της ανθρώπινης ψυχής.

Η επιθυμία να δημιουργηθούν συνδέσεις μεταξύ τεχνολογικών και φυσικών περιβαλλόντων, δεν είναι σίγουρα καινούργια ούτε περιορίζεται σε αμιγώς καλλιτεχνικές κοινότητες. Σε πολλές περιπτώσεις, η τεχνολογία και οι έξυπνες μηχανές, έχουν κληθεί να «βοηθήσουν» στην επίλυση των όλο και αυξανόμενων συνεπειών της περιβαλλοντικής καταστροφής³. Ένα παράδειγμα από τον χώρο της τέχνης είναι το έργο Asunder, που υλοποιεί την πρόθεση να χρησιμοποιηθεί η ΤΝ για την αντιμετώπιση περιβαλλοντικών προβλημάτων. Το έργο δημιουργήθηκε το 2019 από τους καλλιτέχνες Tega Brain, Julian Oliver και Bengt Sjölén, κατόπιν ανάθεσης από το μουσείο MAK της Βιέννης για τη Vienna Biennale for Change 2019. Οι καλλιτέχνες κατασκεύασαν έναν υπερ-υπολογιστή τον Assunder, όπου με την χρήση της ΤΝ, τεχνολογιών προσομοίωσης και δημιουργίας τεχνιτών εικόνων, μελετά σε πραγματικό χρόνο καθόλη την διάρκεια της έκθεσης, κάποιες περιοχές που πλήττονται από την περιβαλλοντική καταστροφή. Μέσα από την ανάλυση δορυφορικών, γεωλογικών, τοπογραφικών δεδομένων, καθώς και πληροφοριών για τον πληθυσμό, τη βιοποικιλότητα και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, το πρόγραμμα προτείνει λύσεις στα περιβαλλοντικά ζητήματα που αντιμετωπίζουν οι περιοχές προς μελέτη.

Αυτό που καθιστά το έργο ιδιαίτερα ενδιαφέρον είναι η επιλογή των δημιουργών του, να προγραμματίσουν την ΤΝ ώστε να μην έχει τον άνθρωπο ως μοναδικό σημείο αναφοράς, αλλά να λαμβάνει υπόψη της και άλλες αξίες, όπως η περιβαλλοντική δικαιοσύνη, η προστασία των ειδών και η ισορροπημένη διαχείριση των φυσικών πόρων. Ποιος θα μπορούσε να είναι ο στόχος μιας έρευνας που εκτιμά εξίσου τα ανθρώπινα και τα μη ανθρώπινα συμφέροντα; Οι προτάσεις του Assunder είναι απρόσμενες και ανησυχητικές, όπως η μετεγκατάσταση πληθυσμών, ο επανασχεδιασμός των εθνικών χαρτών, η εκτροπή ποταμών κ.α.

---

¹ (μετάφραση Ι. Νεοφύτου) “What if instead of replacing us, AI is here to teach us how to engage with, think with and care for intelligences other than our own. To challenge the anthropocentrism that has got us into this mess in the irst place and to suggest a way out of it. This is perhaps the greatest gift that our technologies can give us: a new way of seeing that reconnects us with the world around us”. James Bridle, « Cybernetic Forests », New Ways of Seeing, Episode 4, BBC Radio 4, 08/05/2019.

² Stephane Degoutin, Gwenola Wagon, World Brain ( ilm), 2015. Η ταινία ειναι προσβάσιμη στην ιστοσελίδα των δημιουργών:
https://d-w.fr/en/projects/world-brain/

³ Ένα τέτοια παράδειγμα είναι τα φιλόδοξα προγράμματα AI for Earth της Microsoft, και το προγραμμα ΑΙ for Good του International Telecommunication Union (ITU). AI for Earth:
https://news.microsoft.com/apac/features/ai-for-earth-helping-save-the-planet-with-data-science/

---

2. Μεταξύ χειραφέτησης και υποταγής: κριτική στους κώδικες, στα δίκτυα και στην τεχνητή νοημοσύνη

Αφετηρία για τη δημιουργία του Asunder είναι η κριτική στην επίλυση κάθε προβλήματος μέσα από την τεχνολογία (techno-solutionism) και στην αποτελεσματικότητα της ΤΝ ως προς την επίλυση περιβαλλοντικών προβλημάτων (T. Brain, «Misbehaving Systems»). Προτείνοντας παρεμβάσεις μεγάλης κλίμακας, που αρχικά μοιάζουν ανέφικτες, το Asunder μας φέρνει αντιμέτωπους με την αμεσότητα του προβλήματος και τη ριζοσπαστικότητα που απαιτείται για την ουσιαστική επίλυση των περιβαλλοντικών προβλημάτων. Παράλληλα, το έργο αναδεικνύει τα όρια της προγνωστικής ικανότητας της ΤΝ: όπως συμβαίνει με όλες τις προβλέψεις, έτσι και αυτές της ΤΝ δεν είναι αδιαμφισβήτητες διαπιστώσεις, αλλά μάλλον αβέβαιες προγνώσεις για το μέλλον. Στην ουσία, το Asunder μας φέρνει αντιμέτωπους με την αδυναμία της τεχνολογίας να επιλύσει περίπλοκα κοινωνικά και περιβαλλοντικά ζητήματα, τα οποία απαιτούν πρωτίστως πολιτικές παρεμβάσεις.

Τα έργα World Brain και Assunder, αποτελούν κάποια δείγματα από έργα αντίστοιχης λογικής που στοχεύουν στην συστηματική διαπραγμάτευση της σχέσης τέχνης, μηχανών και οικοσυστημάτων. Ακόμα κι αν στο World Brain επικρατεί ένα ουτοπικό πρόταγμα, αφορμή και στις δύο περιπτώσεις υπήρξε η κριτική προς τις μηχανές και την τεχνολογία της εποχής μας. Πράγματι, η έντονη ανησυχία που περιβάλλει την ΤΝ, αποτυπώνει μια ευρύτερη ανησυχία για τους τρόπους και όρους χρήσης της τεχνολογίας, σε μια εποχή που δεν έχει λίγα οικολογικά ζητήματα να διαχειριστεί. Για την σύγχρονη θεωρία της τέχνης και για πολλούς καλλιτέχνες, η κριτική αυτή στοχεύει να αναδείξει την όλο και αυξανόμενη αξία των εικόνων για την δημιουργία ΤΝ, την υλική μορφή φαινομενικά άυλων εφαρμογών, τις σχέσεις εξουσίας που δημιουργούν και δημιουργούνται από την τεχνολογία και τέλος, την υποτιθέμενη ουδετερότητα της τεχνολογίας⁴.

Ένα σημαντικό στοιχείο κριτικής αφορά στην φαινομενικά άυλη φύση των υποδομών που καθιστούν δυνατή την ΤΝ και την απόκρυψη του περιβαλλοντικού αντίκτυπου των τεχνολογιών του Διαδικτύου. Πράγματι, πίσω από έννοιες που φαίνονται αφηρημένες και άυλες, όπως το cloud, το Διαδίκτυο και η ΤΝ, συχνά κρύβονται πολύ συγκεκριμένες υποδομές που απαιτούν τεράστιες ποσότητες ενέργειας για να λειτουργήσουν. Το World Brain ξεκινά με την αναλυτική παρουσίαση όλων όσων συνιστούν την υλική ύπαρξη του Διαδικτύου: βιντεοσκοπημένα αποσπάσματα εγκατάστασης οπτικών ινών στον ωκεανό και το υπέδαφος, εικόνες βιομηχανιών που παρουσιάζουν τη διαδικασία δημιουργίας οπτικών ινών και γραφικές προσομοιώσεις που περιγράφουν τη λειτουργία τους. Η ταινία World Brain, αρχίζει παρουσιάζοντας τα κέντρα δεδομένων και τη λειτουργία τους, τις τεράστιες ποσότητες θερμότητας που παράγονται από τους υπολογιστές και τα συστήματα κλιματισμού που εξασφαλίζουν ένα εντελώς τεχνητό και ανόργανο περιβάλλον. Αποκαλύπτεται σταδιακά πως αυτό που φανταζόμασταν ως άυλη μορφή του Διαδικτύου, βασίζεται στην πραγματικότητα σε μια βίαιη κυριαρχία πάνω στη γη (εκσκαφή, εγκατάσταση, σύνδεση).

Τέλος, τα έργα World Brain και Assunder μας καλούν να επανεξετάσουμε τις δυνατότητες και τους περιορισμούς της τεχνολογίας, την φαινομενική της ουδετερότητα και την πεποίθηση ότι αυτή ισοδυναμεί με πρόοδο. Η στάση των καλλιτεχνών που εξετάζουμε απέναντι στις μηχανές και τη φύση δεν περιγράφει τόσο έν α τεχν οουτοπισμό, αλ λά αντιθέτως είν αι αποτέλεσμα του τεχνοσκεπτικισμού που χαρακτηρίζει την κριτική στην εποχή του Ανθρωπόκαινου. Εν ολίγοις, η καλλιτεχνική κριτική που εξετάζουμε εδώ, είναι αποτέλεσμα μιας βαθιάς ανησυχίας για το μέλλον στην εποχή που ο άνθρωπος είναι ο απόλυτος βιορυθμιστής, και που η κατάρρευση οικοσυστημάτων απειλεί άμεσα όλες τις ζωντανές οντότητες, συμπεριλαμβανομένου και του ανθρώπου. Τα έργα των καλλιτεχνών Bridle, Brain, Oliver, Sjölén, Degoutin και Wagon αμφισβητούν την αποτελεσματικότητα της αυτοματοποίησης στην εποχή μας, ενώ περιγράφουν την τεχνολογία ως μέρος του προβλήματος παρά ως την λύση του. Υποστηρίζoυν ότι ο κοινωνικός έλεγχος και η περιβαλλοντική εκμετάλλευση βρίσκονται στον πυρήνα των λειτουργιών των τεχνολογιών μας.

---

⁴ Για την κριτική στο ρόλο των εικόνων για την δημιουργία ΤΝ βλέπε: Kate Crawford, Trevor Paglen, Excavating AI. The Politics of Images in Machine Learning Training Sets, 19/09/2019, https:// excavating.ai

---

3. Σκέψεις για την δυνατότητα συνύπαρξης σε καθεστώς αμοιβαιότητας

«Η τεχνολογία και η κλιματική αλλαγή έχουν το εξής κοινό χαρακτηριστικό : είναι δύσκολο να τις δούμε, και επομένως δύσκολο να τις κατανοήσουμε και να αναλάβουμε δράση. […] Επομένως, μπορούμε να θεωρήσουμε την τεχνολογία και την κλιματική αλλαγή ως προβλήματα ορατότητας⁵».
James Bridle

Όπως τονίζει ο James Bridle, αν η τεχνολογία που μας περιβάλλει φαίνεται άυλη, κρυμμένη κάτω από τη γη ή στο cloud, και αν η κλιματική αλλαγή εκδηλώνεται μέσα από ηλιόλουστες μέρες, γίνεται όλο και πιο δύσκολο να αντιληφθούμε αυτά τα φαινόμενα στο σύνολο τους. Αν προσεγγίσουμε την κλιματική αλλαγή και την τεχνολογία ως προβλήματα ορατότητας, αυτό μας αναγκάζει να βρούμε εναλλακτικούς τρόπους θέασης και διαχείρισης τους. Μήπως σε αυτό δεν έγκειται η αξία των έργων τέχνης που εξετάσαμε; Στο να δημιουργήσουν νέους, πρωτότυπους τρόπους πρόσληψης και αντίληψης της σχέσης μας με τις μηχανές και τα οικοσυστήματα, επιτρέποντας μας να αναθεωρήσουμε την σχέση μας και την στάση μας απέναντι τους;

Η κλιματική αλλαγή είναι ένα φαινόμενο τόσο διευρυμένο χρονικά και χωρικά, που διαφεύγει της ανθρώπινης αντίληψης. Σύμφωνα με τον φιλόσοφο Timothy Morton είναι ένα υπεραντικείμενο (hyperobject), που κατανοούμε μόνο σε τοπικό επίπεδο και μέσα από τις συνέπειές της, όπως η υπερθέρμανση του πλανήτη και το λιώσιμο των πάγων. Η κλιματική αλλαγή αποτελεί έναν συνεχή παράγοντα αστάθειας και απροσδιοριστίας, που δεν μας επιτρέπει να βασιζόμαστε στα περιβαλλοντικά δεδομένα του παρελθόντος για να προβλέψουμε το μέλλον (Gail· Bridle, New Dark Age, σ. 72).

Οι καλλιτέχνες που εξετάσαμε ενισχύουν το επιχείρημα ότι η τεχνολογία και η οικολογική καταστροφή, αποτελούν σύνθετα ζητήματα στα οποία απαιτείται μια ριζοσπαστική επαναδιαπραγμάτευση της στάσης του ανθρώπινου παράγοντα. Απεικονίζουν εμπειρίες συνύπαρξης, αλλά ταυτόχρονα εμβαθύνουν την κριτική για τον περιβαλλοντικό αντίκτυπο των υποδομών του ψηφιακού κόσμου. Σε αντίθεση με την επιστημονική παράδοση του δυτικού πολιτισμού, στα έργα που εξετάσαμε, το φυσικό περιβάλλον και οι ζωντανοί οργανισμοί δεν θεωρούνται λιγότερο πολύπλοκοι, πρωτόγονοι ή στην υπηρεσία του ανθρώπινου είδους. Αντιθέτως, τα οικοσυστήματα, και οι φυσικές οντότητες που τα αποτελούν, γίνονται κατανοητοί ως φορείς βιολογικής πολυπλοκότητας και ως φορείς νοημοσύνης ικανοί να συνυπάρξουν ισότιμα με τον ανθρώπινο είδος. Αντίστοιχα, για τους καλλιτέχνες που μελετήσαμε, οι έξυπνες μηχανές αντιμετωπίζονται ως αυτόνομα συστήματα, όχι απαραίτητα στην υπηρεσία του ανθρώπινου είδους.

Είναι πραγματικά αμφίβολο, αν η τεχνολογία μπορεί να συνυπάρξει ισότιμα με τη φύση, δεδομένης της πολύπλοκης σχέσης μεταξύ μηχανών, εξουσίας και κυριαρχίας πάνω στην φύση και τον άνθρωπο. Στην πραγματικότητα, οι μηχανές και η τεχνολογία, είναι ίσως ο μεγαλύτερος σύμμαχος του καπιταλισμού. Είναι όμως απαραίτητη η διεύρυνση των δυνατοτήτων και των ιδεών γύρω από το περιβάλλον και την τεχνολογία, σε σημείο που να αμφισβητείται η κυρίαρχη λειτουργία τους. Είναι η απαραίτητη αρχή για να δράσουμε κατά των κυρίαρχων οριοθετήσεων στην κατάχρηση της φύσης και της μηχανών. Και σίγουρα η τέχνη μπορεί να μας βοηθήσει ακριβώς σε αυτό: στο να διευρύνει τις σκέψεις μας, στο να προτείνει εναλλακτικές μορφές δράσης και επαναφεύρευσης της σχέσης μας με τις μηχανές και τα οικοσυστήματα.

---

⁵ (μετάφραση Ι.Νεοφύτου) « Technology and climate change have this quality in common: they’re both hard to see, and thus hard to understand, and to act on. (…) So we can think of both technological agency and climate change as visual problems. », James Bridle, « Cybernetic Forests », New Ways of Seeing, Episode 4, BBC Radio 4, 08/05/2019.

---

Βιβλιογραφία:

Brain, Tega, « Misbehaving Systems: In Conversation with Tega Brain. « Interviewée par Rhian Morris. Fiber, août 2020. Fiber, https:// iber.medium.com/misbehaving- systems-in-conversation-with-tega-brain-5b39c5d03531

Brain, Tega et Oliver, Julian et Sjölén, Bengt, Asunder, 2019, https://asunder.earth

Bridle, James, « Cloud History, Cloud Thinking, « Cloud Index, Serpentine Galleries, sept. 2016. Cloud Index, https://cloudindx.jamesbridle.com/history/

Bridle, James, New Dark Age. Technology and the End of the Future. Verso, 2018.
DOI : 10.17104/9783406741784

Bridle, James, « Cybernetic Forests. « New Ways of Seeing, Episode 4, BBC Radio 4, 8 May 2019, BBC.

Crawford, Kate et Paglen, Trevor, Excavating AI. The Politics of Images in Machine Learning Training Sets. 19 septembre 2019. https://excavating.ai

Degoutin, Stéphane et Wagon, Gwenola, « World Brain. « Sociétés, vol. 129, no 3, 2015, pp. 97-103. Cairn.info, https://www.cairn.info/revue-societes-2015-3- page-97.htm
DOI : 10.3917/soc.129.0097

Gail, William B., « A New Dark Age Looms. « The New York Times, 19 avr. 2016, Opinion. NY Times, https://www.nytimes.com/2016/04/19/opinion/a-new-dark- age-looms.html

Howse, Martin, Sketches for an earth computer. 2015. 1010, https:// www.1010.co.uk/org/sketches.html

World Brain. Réalisateurs Stéphane Degoutin et Gwenola Wagon, Irrévérence Films, Arte Creative, 2015. https://d-w.fr/en/projects/world-brain/

Ιωάννα Νεοφύτου

https://ioannaneophytou.com

Η Ιωάννα ΝΕΟΦΥΤΟΥ είναι Εικαστικός και ντοκιμαντερίστρια. Διδάκτωρ Πλαστικών τεχνών του Πανεπιστημίου Aix -Marseille. Είναι απόφοιτος της Ανωτάτης Σχολής Καλών Τεχνών της Αθήνας και του Πανεπιστημίου Paris 8. Tο έργο της διερευνά τη σχέση μεταξύ τεχνολογίας και νεκροπολιτικής, εξετάζοντας το συσχετισμό των καλλιτεχνικών πρακτικών με τις εκπαιδευτικές προσκλήσεις.